બાંગ્લાદેશની વચગાળાની સરકાર જે રીતે વર્તન કરી રહી છે તે જોઈને લાગે છે કે બાંગ્લાદેશ ભારત સાથેના સંબંધો બગાડી રહ્યું છે. આ માત્ર ભારત માટે ચિંતાજનક નથી, બાંગ્લાદેશ માટે પણ સારી બાબત નથી. બાંગ્લાદેશ તેની સરહદ માત્ર ભારત સાથે વહેંચે છે. ત્રણ બાજુ સમુદ્ર છે અને જમીનની બીજી બાજુ ભારત છે. ભારતથી અંતર રાખવું તેના માટે વિનાશ તરફ દોરી જશે.
માત્ર છ મહિના પહેલા સુધી અમેરિકા, કેનેડા અને યુરોપિયન દેશોમાં બાંગ્લાદેશી કપડાંની ખૂબ પ્રશંસા થતી હતી. કોઈપણ બ્રાન્ડના કપડાં લો, તેના પર ‘મેડ ઇન બાંગ્લાદેશ’ અથવા ‘મેડ ઇન વિયેતનામ’ લખેલું હતું. કાપડ બજારમાં બાંગ્લાદેશ ટોચ પર હતું અને જૂતાના બજારમાં ‘મેડ ઇન ચાઇના’ કે ‘મેડ ઇન ઇન્ડિયા’નું સૂત્ર ગુંજી રહ્યું હતું. બાંગ્લાદેશના વણકરો એટલા કુશળ હતા કે તેઓ કાપડ બજારમાં ટોચ પર હતા.
પરંતુ 5 ઓગસ્ટે બાંગ્લાદેશના વડાપ્રધાન શેખ હસીના વાજેદને પોતાની ખુરશી છોડીને ભારત આવવું પડ્યું હતું. બાંગ્લાદેશમાં ચાલતી સિસ્ટમ તૂટવા લાગી. ધીરે-ધીરે ત્યાં જે પરિસ્થિતિ ઉભી થવા લાગી તેના કારણે અન્ય દેશોએ તેના પર ઓછો વિશ્વાસ કરવા માંડ્યો. કારણ કે બાંગ્લાદેશમાં, વિદ્યાર્થીઓના આંદોલનના બહાના હેઠળ, જે તત્વો ધાર્મિક કટ્ટરપંથી હતા અને લઘુમતીઓ, ખાસ કરીને હિંદુઓ વિરુદ્ધ હતા, તેમણે સરકારને પકડી લીધી હતી.
પાકિસ્તાન કેવી રીતે મદદ કરશે?
બાંગ્લાદેશના આ કટ્ટરપંથી તત્વો પાકિસ્તાન તરફી હતા, તેથી ભારત સામે તેમનો વિરોધ સ્વાભાવિક હતો. બાંગ્લાદેશ કે જેની જમીન ત્રણ બાજુથી ભારતથી ઘેરાયેલી છે અને એક તરફ બંગાળની ખાડી છે, તે દેશમાંથી ભારતની મદદ વિના નિકાસ શક્ય નથી. પરંતુ બાંગ્લાદેશે ભારત સાથે એવા કડવા સંબંધો વિકસાવ્યા છે કે એવું લાગે છે કે ઇન્ડિયા આઉટ હવે તેનું સૂત્ર છે. બાંગ્લાદેશ ભૂલી જાય છે કે પાકિસ્તાન ઈચ્છે તો પણ બાંગ્લાદેશની આયાત-નિકાસમાં મદદ કરી શકે તેમ નથી. તે ત્યાં ભારત વિરુદ્ધ વાતાવરણ ઊભું કરી શકે છે, પણ ઈમ્પોર્ટ-એક્સપોર્ટમાં શું કરશે! એ વાત સાચી છે કે પાકિસ્તાન સાથે 13 નવેમ્બરથી દરિયાઈ સંબંધો સ્થાપિત થયા છે. આ દિવસે, પાકિસ્તાનના કરાચી બંદરથી એક માલવાહક જહાજ બાંગ્લાદેશના ચટગાંવ બંદરે પહોંચ્યું હતું. પરંતુ તેનો રૂટ એટલો લાંબો છે કે બિઝનેસ એટલો સરળ અને સુવિધાજનક નથી.
ઉદાર બાંગ્લાદેશમાં હવે કટ્ટરવાદી
બાંગ્લાદેશ હવે પાકિસ્તાનની તર્જ પર પોતાની જાતને સંપૂર્ણપણે બદલી રહ્યું છે. એવું લાગે છે કે હવે ઉદારવાદીઓ નહીં પરંતુ કટ્ટરપંથી ઇસ્લામિક કટ્ટરપંથીઓ ત્યાં શાસન કરશે. કદાચ હવે બાંગ્લાદેશ તેની ભાષા, રીતરિવાજો અને વિશિષ્ટતા બદલશે. ત્યાં પ્રવર્તતા સંજોગો આ દિશામાં નિર્દેશ કરે છે. બાંગ્લાદેશમાં જે રીતે શેખ મુજીબુર રહેમાન સાથે જોડાયેલી યાદોને બરબાદ કરવામાં આવી રહી છે તેના પરથી એવું લાગે છે. વચગાળાની સરકારના વડા મોહમ્મદ યુનુસે પોતાના દેશના કટ્ટરવાદીઓ સમક્ષ આત્મસમર્પણ કર્યું છે. હવે ત્યાં 20, 100, 500 અને 1000 ટાકા (બાંગ્લાદેશનું ચલણ) ની નવી નોટો છાપવામાં આવી રહી છે. નવી નોટોમાં બાંગ્લાદેશના રાષ્ટ્રપિતા તરીકે ઓળખાતા શેખ મુજીબુર રહેમાનનો ફોટો નહીં હોય. એટલું જ નહીં, જોય બાંગ્લા જેવા એડ્રેસનો હવે ઉપયોગ કરવામાં આવશે નહીં. કટ્ટરપંથીઓને આ વાક્ય હિંદુ પરંપરાઓની ગંધ લાગે છે. ભારતનો આ પ્રકારનો વિરોધ બાંગ્લાદેશને ક્યાં લઈ જશે?
ભારતના મિત્રથી લઈને ભારતના દુશ્મન સુધી
ત્યાંથી શેખ મુજીબુર રહેમાન સાથે જોડાયેલા પ્રતીકોને પણ તોડી પાડવામાં આવી રહ્યા છે. તે જ સમયે, બાંગ્લાદેશ તે તમામ માન્યતાઓથી દૂર થઈ રહ્યું છે જેમાં બંગબંધુ શેખ મુજીબુર રહેમાનનો મહિમા પ્રતિબિંબિત થાય છે. બાંગ્લાદેશનું વર્તમાન શાસન ભૂલી જાય છે કે બાંગ્લાદેશની રાષ્ટ્રીયતા અને ઓળખ શેખ મુજીબુર રહેમાન સાથે જોડાયેલી છે. જો શેખ મુજીબુર રહેમાન પાકિસ્તાનની ક્રૂર સરકાર સામે લડ્યા ન હોત તો બાંગ્લાદેશનું નિર્માણ થયું ન હોત. બાંગ્લાદેશ 16 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ પાકિસ્તાનની સત્તાથી સ્વતંત્ર થયું અને એક વર્ષ પછી 16 ડિસેમ્બર 1972ના રોજ તેમનું બંધારણ અમલમાં આવ્યું. જોકે બાંગ્લાદેશની સ્વતંત્રતા 26 માર્ચ 1971ના રોજ જાહેર કરવામાં આવી હતી. ભારતીય દળો બાંગ્લાદેશની આઝાદી માટે લડતી બાંગ્લા મુક્તિ વાહિનીને સંપૂર્ણ સમર્થન આપી રહ્યા હતા. તેઓને ભારતમાંથી હથિયારો પણ મળ્યા હતા. તેથી બાંગ્લાદેશના મોટાભાગના લોકો ભારતને પોતાનો મિત્ર માનતા રહ્યા.
ધર્મ એકીકરણનો આધાર નથી
તેમ છતાં, પાકિસ્તાન માટે તેની રાજધાનીથી લગભગ 2000 કિમી દૂર પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં તેનું શાસન સરળતાથી જાળવી રાખવું શક્ય નહોતું. પરિણામે પાકિસ્તાન સમૃદ્ધ બન્યું, પરંતુ તેના પૂર્વ વિસ્તારના લોકો નોકરી, વ્યવસાય, શિક્ષણ અને આરોગ્યમાં પાછળ રહેવા લાગ્યા. ભારતમાંથી પાકિસ્તાનનું આ વિભાજન ધર્મના આધારે થયું હતું. પરંતુ ધર્મ પ્રાદેશિક સમાજ, તેના રીતરિવાજો અને તેની બોલીની વિશિષ્ટતાઓને ખતમ કરી શકતો નથી. બાંગ્લાદેશ તેની બંગાળી ભાષાને કારણે પશ્ચિમમાં 2000 કિમી દૂર પાકિસ્તાનની નજીક લાગ્યું. પાકિસ્તાનના ઉર્દૂભાષી શાસકો બંગાળી ભાષા અને પૂર્વ પાકિસ્તાનની રીત-રિવાજોની સતત મજાક ઉડાવતા રહ્યા. પરિણામ એ આવ્યું કે 24 વર્ષ પછી પૂર્વ પાકિસ્તાન બાંગ્લાદેશ બની ગયું અને તેના પાકિસ્તાન સાથેના તમામ સંબંધો સમાપ્ત થઈ ગયા.
પાકિસ્તાનની મદદથી ન્યુક્લિયર બોમ્બ!
તાજેતરમાં, 13 નવેમ્બરના રોજ, પાકિસ્તાની માલવાહક જહાજ કરાચીથી નીકળીને બાંગ્લાદેશના ચિત્તાગોંગ બંદરે પહોંચ્યું હતું. આ ભારત માટે મોટી ચિંતાનું કારણ છે. બાંગ્લાદેશ અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના સંબંધો ગાઢ થશે તો ભારતને નુકસાન થશે. આ રીતે ભારત તેની પૂર્વ અને પશ્ચિમ સરહદો પર દુશ્મનોથી ઘેરાયેલું રહેશે અને તેની નિકાસને પણ મોટો ફટકો પડશે. પાકિસ્તાન સાથે સંબંધો વધારવાનો અર્થ એ છે કે બાંગ્લાદેશ શસ્ત્રો પણ ખરીદશે અને પાકિસ્તાન સાથે પરમાણુ બોમ્બ બનાવવાનો સોદો પણ કરી શકે છે. બીબીસીએ અહેવાલ આપ્યો છે કે બાંગ્લાદેશ નિવૃત્ત આર્મ્ડ ફોર્સ ઓફિસર્સ વેલ્ફેર એસોસિએશનના એક સેમિનારમાં પ્રો. શાહિદુઝમાને ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે બાંગ્લાદેશે પાકિસ્તાન સાથે પરમાણુ કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવા જોઈએ. જો તે આવું કરશે તો ભારત એલર્ટ થઈ જશે.
ભારતથી અંતર બાંગ્લાદેશનો નાશ કરશે
બાંગ્લાદેશે પાકિસ્તાનમાંથી 25,000 ટન ખાંડની આયાત કરી છે, જ્યારે અગાઉ તે ભારતમાંથી ખાંડની આયાત કરતું હતું. આટલું જ નહીં, ભારતમાંથી કપાસ અને ભારતમાંથી પાળેલા પ્રાણીઓ પણ બાંગ્લાદેશ ગયા, કારણ કે બાંગ્લાદેશ મોટા પ્રાણીઓના માંસનું સૌથી મોટું ઉત્પાદક છે. બાંગ્લાદેશની વચગાળાની સરકાર જે રીતે વર્તન કરી રહી છે તે જોઈને લાગે છે કે બાંગ્લાદેશ ભારત સાથેના સંબંધો તોડી રહ્યું છે. આ માત્ર ભારત માટે ચિંતાજનક નથી પરંતુ બાંગ્લાદેશ માટે પણ સારી બાબત નથી. બાંગ્લાદેશ તેની સરહદ માત્ર ભારત સાથે વહેંચે છે. ત્રણ બાજુ સમુદ્ર છે અને જમીનની બીજી બાજુ ભારત છે. આવી સ્થિતિમાં શું બાંગ્લાદેશ ભારતથી 36નો આંકડો જાળવીને પોતાનું અસ્તિત્વ જાળવી શકશે? આ એક મિલિયન ડોલરનો પ્રશ્ન છે. ભારતથી અંતર રાખવું તેના માટે વિનાશ તરફ દોરી જશે.
પાકિસ્તાનની મદદ ઘણી મોંઘી પડશે
હાલમાં બાંગ્લાદેશમાં ડુંગળી અને બટાકાની તીવ્ર અછત છે. આ માલ ભારતમાંથી તેને મોકલવામાં આવ્યો હતો. ચોખાની પણ એવી જ હાલત છે. જો ભારત બાંગ્લાદેશને ખાદ્ય સામગ્રી નહીં મોકલે તો ત્યાં ભૂખમરો ફેલાઈ જશે. પરંતુ મોહમ્મદ યુનુસ સરકારના સમયમાં સ્થિતિ એવી છે કે ત્યાંના મોટાભાગના લોકો કોઈ પણ સંજોગોમાં ભારત સાથે સારા સંબંધો ઈચ્છતા નથી. આ લોકો પાકિસ્તાન સમર્થક છે. તેમને લાગે છે કે પાકિસ્તાનની મદદથી તેઓ ભારતને જવાબ આપી શકશે. તેમના મતે ભારત દક્ષિણ એશિયામાં પોતાનું વર્ચસ્વ દર્શાવે છે. પરંતુ આ તેમનો ભ્રમ છે, પાકિસ્તાન તેમની કોઈપણ રીતે મદદ કરી શકે તેમ નથી. જો તે પાકિસ્તાનની મદદથી પરમાણુ બોમ્બ બનાવે છે તો તેને પશ્ચિમી દેશોના એટલા મોટા પ્રતિબંધોનો સામનો કરવો પડશે કે તેનું અસ્તિત્વ પણ જોખમમાં આવી જશે.