સફળતાનો ધ્વજ લહેરાવવા માટે સખત મહેનત, સમર્પણ અને જુસ્સાની જરૂર છે. આપણે આવા જ એક મહેનતુ, સમર્પિત અને પ્રખર સિને-વ્યક્તિની શતાબ્દીની ઉજવણી કરી રહ્યા છીએ જેમણે દેશ-વિદેશમાં સફળતાનો ઝંડો ઊંચક્યો. હિન્દી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીના સૌથી મહાન શોમેનમાંના એક, રાજ કપૂર તેના જેવા શોમેન બન્યા નથી. વાસ્તવમાં તેમને સિનેમા સાથે સંબંધિત દરેક ક્ષેત્રની જાણકારી હતી, લેબોરેટરીથી લઈને સિનેમેટોગ્રાફી સુધી. શા માટે તે સારું નથી? સિનેમા બનાવવાના નાના-મોટા તમામ કામ તેમણે કર્યા. ફ્લોર સાફ કરવાથી લઈને અહીં અને ત્યાં પ્રોપ્સ લઈ જવા સુધી, તે સ્પોટબોય, આસિસ્ટન્ટ ડિરેક્ટર અને અભિનય તરીકે કામ કરીને મોટો થયો હતો. બધી મૂળભૂત બાબતો શીખી. દિગ્દર્શકની ખુરશી સુધી પહોંચ્યા અને નિર્માતા બન્યા.
રાજ કપૂર એક મહાન અભિનેતા, દિગ્દર્શક અને નિર્માતા હતા. પુસ્તકો તેમના દરેક પરિમાણો પર લખી શકાય છે. જો કે, તમને જણાવી દઈએ કે તેમના પર અત્યાર સુધી ઘણા પુસ્તકો પ્રકાશિત થયા છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેની શક્યતાઓ છે. પરંતુ તેના કરતાં પણ તે એક મહાન વ્યક્તિ હતા, મિત્રોના મિત્ર હતા. રાજ કપૂર શરૂઆતથી જ પ્રખર હતા, પ્રબળ ઈચ્છા ધરાવતા હતા, તેમણે હીરો તરીકેની તેમની પ્રથમ ફિલ્મ ‘નીલકમલ’ (1947)માં એક શરત મૂકી હતી. તેની જોડી માટે સુંદર અને યુવા અભિનેત્રી હોવી જોઈએ. આ પઠાણે એક પઠાણ છોકરીની ભલામણ કરી, બેગમ મુમતાઝ, જેનું સ્ક્રીન નામ મધુબાલા હતું. બાદમાં, બંનેએ ઘણી સફળ ફિલ્મો આપી – ‘દો ઉસ્તાદ’, ‘દિલ કી રાની’, ‘અમર પ્રેમ’, ‘ચિત્તોડ વિજય’.
અદ્ભુત રહી છે શોમેનની સિનેમેટિક સફર
અભિનેતા, ફિલ્મ નિર્દેશક, નિર્માતા રાજ કપૂરનો જન્મ 14 ડિસેમ્બર 1924ના રોજ પેશાવર (આજના પાકિસ્તાનમાં)માં થયો હતો. તેમના પિતા પૃથ્વીરાજ કપૂર પ્રખ્યાત ડ્રામા અને પછી ફિલ્મ અભિનેતા હતા. તેમના જીવનમાં પ્રથમ વખત, રાજ કપૂરે તેમના પિતા સાથે ફિલ્મ ‘ઇન્કલાબ’ (1935) માં અભિનય કર્યો હતો, જે તેમની વાર્તા પર આધારિત દેબકી બોઝ દ્વારા સ્ક્રિપ્ટ અને દિગ્દર્શિત હતી. આ ફિલ્મના સંગીતકાર રાયચંદ બોઝ હતા.
આ ફિલ્મ બિહારના ભૂકંપની પૃષ્ઠભૂમિ પર આધારિત છે, અભિનેતા રાજ કપૂર આટલેથી અટકવાના ન હતા, આ મહત્વાકાંક્ષી યુવાને માત્ર 23 વર્ષની ઉંમરે તેની પ્રથમ ફિલ્મથી કારકિર્દીની શરૂઆત કરી હતી. ના. સ્ટુડિયોની સ્થાપના કરી અને બીજા વર્ષે 1948માં પોતાની પહેલી ફિલ્મ ‘આગ’ બનાવી.
આ ફિલ્મ રાજ કપૂરની મહત્વાકાંક્ષાનું પ્રતિક છે. આ ઈમોશનલ ફિલ્મમાં હીરો મોટા સપના જુએ છે. આ ફિલ્મે નરગીસને ઘણી ખ્યાતિ અપાવી હતી. તે રાજ કપૂરની હિરોઈન બની હતી. બંનેએ ‘પાપી’, ‘પ્યાર’, ‘અંદાઝ’, ‘બરસાત’, ‘આવારા’, ‘જાગતે રહો’, ‘શ્રી 420’ વગેરે જેવી ઘણી ફિલ્મોમાં સાથે કામ કર્યું હતું.
‘શ્રી 420’ ફિલ્મનું એ ગીત કોણ ભૂલી શકે જેમાં હીરો અને હીરોઈન વરસાદમાં ગાતા હોય અને ત્રણ બાળકો તેમની પાછળ ચાલી રહ્યા હોય. ‘હું ત્યાં નહીં હોઉં, તું નહીં હોશ, નિશાનો જ રહેશે…’ એ વાત સાચી છે કે આજે રાજ કપૂર શારીરિક રીતે આપણી વચ્ચે નથી પણ તેમના ગુણ અમીટ છે. યુવાનો તેમના પ્રેમના ગીતોનું પુનરાવર્તન કરતા રહેશે. તેમણે સમૃદ્ધ વારસો છોડ્યો છે.
1951માં તેમની દિગ્દર્શક-સ્ટારર ફિલ્મ ‘આવારા’એ તેમને સ્થાપિત કર્યા. જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટસમાંથી પ્રશિક્ષિત, એમ.આર. આર્ચેકર આ ફિલ્મના આર્ટ ડાયરેક્ટર હતા, રાધુ કર્માકરે કેમેરા હેન્ડલ કર્યા હતા અને ખ્વાજા અહેમદ અબ્બાસ અને વી.પી. સાઠેએ વાર્તા લખી હતી. તેની ડ્રીમ સિક્વન્સ કદાચ કોઈ હિન્દી ફિલ્મની છે.
પ્રથમ ડ્રીમ સ્વીસેન્સ છે. સ્ક્રીન પર જાદુઈ અસર સર્જતું આ દ્રશ્ય 72 કલાકની સતત દિવસ-રાત મહેનત અને ડબલ પ્રોસેસિંગનું પરિણામ છે. આ રાજ કપૂરની કલ્પનાશક્તિ અને તેમની ટીમની સર્જનાત્મક શક્તિનું પરિણામ છે.
ફિલ્મ ‘આવારા’એ ભારતીય સિનેમાને સમગ્ર દક્ષિણ એશિયામાં સુલભ બનાવ્યું, જેનો પડઘો આજે પણ સંભળાય છે. આ ફિલ્મ વિના રાજ કપૂર પર કોઈ ચર્ચા થઈ શકે નહીં. 13 થી 15 ડિસેમ્બર 2024 સુધી ત્રણ દિવસ ચાલનારા તેમના શતાબ્દી સમારોહમાં, ‘આવારા’ 40 શહેરો અને 135 થિયેટરોમાં માત્ર 100 રૂપિયામાં બતાવવામાં આવનારી 10 ફિલ્મોમાં સામેલ છે.
અન્ય ફિલ્મોમાં ‘બરસાત’, ‘શ્રી 420’, ‘જાગતે રહો’, ‘જીસ દેશ મેં ગંગા બહેતી હૈ’, ‘સંગમ’, ‘મેરા નામ જોકર’, ‘બોબી’ અને ‘રામ તેરી ગંગા મૈલી’ છે. સરકાર, આર.કે.ફિલ્મ્સ, ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશનના સહયોગથી શતાબ્દી ઉજવણીનું આયોજન કરવામાં આવી રહ્યું છે.
રાજ કપૂર જાણતા હતા કે કેવી રીતે ટીમ બનાવવી અને તેને જાળવી રાખવી. મિત્રતા નિભાવવામાં તેની કોઈ સમાનતા નહોતી. શૈલેન્દ્ર, મુકેશ, શંકર જય કિશન, હસરત જયપુરી, તેમના ફોટોગ્રાફર, કેમેરામેન રાધુ કર્માકર સાથે તેમની આજીવન મિત્રતા હતી. રાધુ કર્માકર, જેઓ 1949 થી 1073 સુધી 24 વર્ષ સુધી તેમના કેમેરામેન હતા, તેમણે તેમના દ્વારા નિર્દેશિત ચાર ફિલ્મો – ‘શ્રી 420’, ‘મેરા નામ જોકર’, ‘સત્યમ શિવમ સુંદરમ’ અને ‘હિના’ માટે ફિલ્મફેર એવોર્ડ મેળવ્યા હતા. આર. ના. ફિલ્મ્સના બેનર હેઠળ, રાધુ કર્માકરે રાજ કપૂર-પદ્મિની-પ્રાણ અભિનીત તેમની એકમાત્ર દિગ્દર્શિત ફિલ્મ ‘જીસ દેશ મેં ગંગા બહેતી હૈ’ બનાવી.
લોકોના અનુસાર તે સમયે આર.કે. સ્ટુડિયો ભારતનો શ્રેષ્ઠ સ્ટુડિયો હતો. શ્રેષ્ઠ પરિણામો મેળવવા માટે હંમેશા પ્રયોગો કરવામાં આવતા હતા. રાજ કપૂરે ‘મેરા નામ જોકર’ ફિલ્મમાં એરિયલ એક્રોબેટિક્સ કેપ્ચર કરવા માટે બજેટ કરતાં વધુ ખર્ચાળ અમેરિકન સાધનો, લાઇટિંગ સિસ્ટમ, ઇલેક્ટ્રિક આર્ક વગેરે ખરીદ્યા હતા. કુબ્રિક દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા મિશેલ એનબીસી કેમેરાનો ઉપયોગ આરકે ફિલ્મો માટે કરવામાં આવ્યો હતો, અમેરિકન સિનેમેટોગ્રાફી મેગેઝિનનો ઉપયોગ શૂટ માટે કરવામાં આવ્યો હતો. કોઈપણ રીતે, રાજ કપૂરના તમામ કાર્યો ભવ્યતા સાથે કરવામાં આવ્યા હતા, તેથી જ તેમને શોમેન કહેવામાં આવતું નથી.
રાજ કપૂરે 70 ફિલ્મોમાં અભિનય કર્યો, તેમની છેલ્લી અભિનયની ફિલ્મ ‘ધકધક’ (1990) હતી, તેણે 17 ફિલ્મોનું નિર્માણ પણ કર્યું અને 10 ફિલ્મોનું દિગ્દર્શન કર્યું – ‘આગ’, ‘બરસાત’, ‘આવારા’, ‘શ્રી 420’, ‘સંગમ’, ‘ મેરા નામ જોકર, ‘બોબી’, ‘સત્યમ, શિવમ, સુંદરમ’, ‘પ્રેમ રોગ’ અને ‘રામ તેરે ગંગા મલે’ – નિર્દેશિત. રાજ કપૂરની ફિલ્મોના ગીતો ‘યે રાત ભીગી ભીગી’, ‘કિસી કી મુસ્કુરતોં પર’, ‘દિલ કા હાલ સુને દિલ વાલા’, ‘આવારા હૂં’, મેરા જુતા હૈ જાપાનીઝ’, ‘આજા સનમ’, ‘છલિયા મેરા નામ’, ‘મૈં કા કરું રામ’, ‘દોસ્ત દોસ્ત ના રહા’, ‘બોલ રાધા બોલ’ વગેરે સિનેમાપ્રેમીઓ આજે પણ ગુંજી ઉઠે છે.
ભારતીય સિનેમાના લેન્ડસ્કેપને આકાર આપનાર વિઝનરી સિને વ્યક્તિત્વ, રાજ કપૂરને પદ્મ ભૂષણ અને દાદાસાહેબ ફાળકે સન્માનથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા. તેમની કાલાતીત ફિલ્મો સામાન્ય માણસનો અવાજ અને સપના છે. વડા પ્રધાને તેમને એવા સમયે ભારતના સોફ્ટ પાવરના સ્થાપક ગણાવ્યા છે જ્યારે આ શબ્દ બનાવવામાં આવ્યો ન હતો, અને રાજ કપૂરના પરિવારને લોકોને મંત્રમુગ્ધ કરનાર વ્યક્તિ, રાજ કપૂર પર ફિલ્મ બનાવવાનું સૂચન કર્યું છે. આ શતાબ્દી ઉજવણી ભારતીય ફિલ્મ ઉદ્યોગની સુવર્ણ યાત્રાની વાર્તા છે.
Note: આ લેખકના અંગત મંતવ્યો છે. લેખમાં સમાવિષ્ટ માહિતી અને તથ્યોની ચોકસાઈ અને સંપૂર્ણતા માટે સંદેશ ન્યૂઝ જવાબદાર નથી.